TEHLİKELİ VİRÜSLER NEDEN ÇOĞALDI?

Yeni corona virüs salgınında birçok medya organında yeni virüsün suçlusunun yılanlar veya yarasalar olduğuna dair haberler çıktı. Corona ailesine ait virüslerin ana konakçılarından birinin yarasalar olduğunu biliyoruz. Virüs yarasalarda onlara bir zarar vermeden yaşıyor. Daha sonra ara konakçı dediğimiz başka bir hayvana virüs geçebiliyor. Örneğin MERS’de develer, SARS’da misk kedileri ara konakçıdır. Yeni corona virüste de ana konakçı yarasadır. Ancak Dünya Sağlık Örgütü, ara konakçının henüz belirsiz olduğunu kaydetmektedir.[1] Gerçi pangolin denilen bir tür karınca yiyen hayvanın ara konakçı olduğu ileri sürülmekte ise de, bu kesin değildir. 

Tehlikeli virüslerin son dönemlerde çoğalması ile ilgili değişik nedenler ileri sürülmektedir. Bunlar arasında insan nüfusunun artışı ve tarım alanlarının aşırı genişlemesi sonucu vahşi yaşam ile insan yerleşimlerinin giderek iç içe girmesi, küresel iklim değişikliği nedeniyle, örneğin tropik bölgelerde yaşayan ve zika virüsü taşıyan bazı sivrisineklerin dünyanın çok geniş bir kısmına dağılması gibi değişik nedenler ileri sürülebilir. [2] Bu yazıda endüstriyel hayvancılığın bu konudaki rolü üzerinde duracağım.  

Kuş gribi ve domuz gribi olaylarında ara konakçılar endüstriyel hayvancılık yapılan işletmelerde yetişen tavuklar ve domuzlardı. Ülkemizde domuz yetiştirilmediği için farkında olmadığımız diğer bir hastalık olan ASF (African Swine Fewer-Afrika Domuz Ateşi) de büyük ölçüde endüstriyel domuz işletmelerinde yayılıyor ve şu ana kadar birçok ülkede domuzların dörtte biri katledilerek yok edildi.[3] Her ne kadar AFS insanlara geçmiyorsa da diğer virüslerle benzer gelişim özellikleri gösteriyor. Bütün dünyada kuş gribinde köy tavukçuluğu, ASF’de domuz yetiştiren köylüler suçlanıyor. Büyük tavuk işletmeleri ve domuz yetiştiren şirketler köylü işletmelerinin yok olması için bu tip salgınları fırsat olarak görüyorlar. Örneğin hayvanlar boğazlanırken köylülere tazminat ödenmiyor, büyük işletmelere ise ödeniyor. Domuz yetiştiren Vietnam, Polonya, Macaristan köylüleri, bazıları Danimarka sermayeli olan büyük işletmeler ve kendi hükümetleri tarafından ezilip dışlanıyorlar. 

Köylü işletmelerinde çoğunlukla hayvanlar dışarıda geziniyor ve sıkışık yaşamıyorlar. Köylü işletmelerindeki hayvanlarda biyoçeşitlilik daha fazla. Endüstriyel hayvancılık işletmelerinde hayvanlarda biyoçeşitlilik çok dar. Adeta hayvanlar fotokopi makinesinden çıkmış gibi. 

Popülasyon genetikçileri efektif popülasyon adlı bir kavram kullanmaktadırlar. Bu uzmanlar “bir ırkta akrabalı yetiştirmeyi önlemek ve genetik çeşitliliği sağlamak için yaklaşık birbirleri ile ilişkisiz 100 birey gerekir” demektedirler. Ancak dondurulmuş spermanın hayvancılıkta kullanımı ile örneğin sığırlarda bir boğanın spermi binlerce ineği döllemek için kullanılmaktadır. 

Bir örnek verelim. ABD’de 3.7 milyon Holstein ırkı ineğin sadece 60 boğanın yavruları olduğu bilinmektedir. Tavukçulukta durum bilinmiyor.[4] Bu genetik daralma tehlikeli mikropların evrilmesini kolaylaştırma yanında, hayvanlarda başka hastalıklara eğilim gösterme gibi değişik sorunlara da yol açmaktadır. Farklı ırklar ve ırk içindeki biyoçeşitlilik bu tür tehlikeli mikropların yayılmasını da adeta bir yangın perdesi gibi engellemektedir. 

Hayvanlar arasında yayılan ve insanlara geçmeyen bir virüs köy hayvanlarına bulaştığında bazı köylerde ve işletmelerde hayvanlar ölüyor ve virüs yayılmıyor. Hâlbuki yüzbinlerce tavuğun olduğu bir kümese kuş gribi geldiğinde, insan gribi ile karşılaşıyor. Bunlar çok değişik şekillerde karşılaşarak birlikte evrimleşiyorlar. Hayvan sayısı çok olduğu için bu evrimleşme olayı çok geniş bir kaynak bulmuş oluyor. Böylelikle örneğin kuş gribi insan gribi ile evrimleşerek insandan insana geçen yeni bir virüs oluşuyor. Bu evrimleşmenin olasılığı muhtemelen çok düşük. Bir benzetme yapalım ve şöyle düşünelim: Köy tavukçuluğunda elinizde altı tane zar var. Bir iki atışta hepsini altı getirebilir misiniz? Çok zor ihtimal. Hayvan sayısının azlığını atış sayısının azlığı gibi düşünelim. Burada hayvanları öldüren bir virüs girdiğinde bir süre sonra hayvanların hepsi ölüyor ve evrimleşme duruyor. Endüstriyel işletmede ise yüzbinlerce tavuk var. Burada altı tane zarı altı getirme olasılığı çok daha yüksektir. Burada adeta zarı yüzbinlerce defa atıyorsunuz. Kuşlara özgü olan virüs insan virüsü ile yüzbinlerce defa hayvanlarda karşılaşıyor. Bu çeşitli karşılaşmalar içinde bir iki adet hem insandan insana geçen hem de kuşlardaki gribin özelliklerini taşıyan yeni ve insanlar için daha zararlı bir virüs ortaya çıkabiliyor. Bu virüs çevreye buradan yayılıyor. Üretilen yumurta ve et belki de bütün dünyaya ihraç ediliyor. Bunlarla virüsün dünyaya bir anda yayılması çok daha kolaylaşmış oluyor.

Ülkemizde de hâlâ bu tip virüsler ile endüstriyel hayvancılık işletmeleri arasındaki ilişki anlaşılamadı. Bir dönüşüm şart. Hayvanların binlercesi güneş görmeyen barınaklara tıkılmamalı. Otlayabilmeli. Hayvancılıkta biyoçeşitlilik arttırılmalı. Hâlbuki bu çok daraltıldı. İneklerin çoğunluğu çok az sayıda boğanın spermleri ile çoğaltılıyor. 

Rob Wallace “Big Farms Make Big Flu” (Büyük Çiftlikler Büyük Grip Oluşturur) adlı kitabında bu konuyu işliyor. [5]  

Tarım politikası endüstriyel hayvancılık yerine daha küçük sayıda ve biyoçeşitliliği geniş, dışarıda otlayarak beslenen agroekolojik bir hayvancılığı desteklemeli. 

Tıp, ziraat, veterinerlik, biyoloji dallarında bilim insanları bu konulara eğilmeli. İlgili meslek odaları konuyu ele almalı.  

[1] https://www.who.int/health-topics/coronavirus/who-recommendations-to-reduce-risk-of-transmission-of-emerging-pathogens-from-animals-to-humans-in-live-animal-markets

[2] Ahmet Soysal, Kapıdaki Tehlike Zika mı?https://yesilgazete.org/blog/2020/03/02/kapidaki-tehlike-zika-mi/  ve Ahmet Soysal, Mahşerin Dördüncü Atlısı, https://yesilgazete.org/blog/2020/03/16/mahserin-dorduncu-atlisi/

[3] Grain, https://www.grain.org/en/article/6418-building-a-factory-farmed-future-one-pandemic-at-a-time

[4] Kaynak: Susanne Gura “Livestok Breeeding in the Hands of Corporations”Seedling January, 2008. https://www.grain.org/en/article/651-livestock-breeding-in-the-hands-of-corporations

[5] Rob Wallace’la söyleşi | Kapitalist Tarım ve Covid-19: Ölümcül bir Kombinasyon – Yaak Pabst, https://sendika63.org/2020/03/rob-wallacela-soylesi-kapitalist-tarim-ve-covid-19-olumcul-bir-kombinasyon-yaak-pabst-580114/